به گزارش ترجمان صبح، این جنبش متضمن نخستین اتحاد موفقیت آمیز میان علماء، روشنفکران و مردم ناراضی ایران بخصوص تجار بود.اتحادی که مجددا در اعتراضهای بعدی ظاهر شده و درانقلاب مشروطه به ثمر رسید.
نهضت تحریم تنباکو موجب رشد هرچه بیشتر افکار و اندیشه های سیاسی شد و زمینه تحولات بنیادین را در نظام اداری و سیاسی کشور فراهم ساخت . در نتیجه موجب شکل گیری نهضتی بزرگتر در قالب قیام مشروطیت گشت.
در این مقاله دو سند از اسناد موجود در آرشیو ملی منطقه شمال غرب کشور را مورد بازخوانی قرار خواهیم داد. سند اول اعلان اداره انحصار دخانیات که توسط مردم تبریز از دیوارهای شهر برچیده شدند و سند دوم مربوط به حکم میرزای شیرازی در پاسخ به استفتاء میرزا جواد مجتهد تبریزی است. این اسناد به خوبی نشان دهنده نقش علما و همچنین رشد فکری مردم در آن مقطع حساس تاریخی و شناخت مردم از نتیجه انعقاد قرارداد که همانا سلطه استعمار بر جان و مال مردم ایران و اهمیت حفظ منافع ملی بود، میباشد. این رشد فکری مردم ایران بخصوص مردم تبریز مقدمات انقلاب مشروطه را فراهم نمود.
محققان تاریخ معاصر ایران، حرکت مردم به رهبری روحانیت در۱۵ شوال ۱۳۰۹هجری قمری برای لغو امتیاز تنباکو را که در تاریخ به جنبش تنباکو معروف شد، ازجمله مهم‌ترین زمینه‌های انقلاب مشروطیت برشمرده اند.
سلسله‌ی قاجار در طول حیات خود دارای مشکلات عدیده‌ای بود که از میان آنها، مشکل استبداد و انحطاط اقتصادی از همه شاخص‌تر بود. قاجار که از یک سو با نفوذ استعمار انگلیس و از سوی دیگر با شکست‌های ایرانیان از روسیه رو به رو شده بودند، پیوسته تحت تأثیر بیگانگان قرار داشتند. در این بین رقابت سنتی انگلیس و روسیه برای به دست آوردن امتیازات گوناگون در ایران به ویژه در دوران ناصرالدین‌شاه، به اوج خود رسید. مسافرت‌های شاه به خارج از کشور که اغلب به دلیل آشنایی وی با تجدد و شیوه‌های نوین حکومت‌داری صورت می‌گرفت، به دلیل فراهم نمودن هزینه‌های سفر، معمولاً با اعطای امتیازات بزرگی نیز به روس و انگلیس همراه بود.
اعطای امتیاز انحصار محصول توتون و تنباکوی ایران از مرحله‌ی کشت تا فروش در داخل و خارج کشور به مدت پنجاه سال به یک شرکت انگلیسی از سوی ناصرالدین‌شاه، تبعات و پیامدهای زیادی را در ایران به همراه داشت و با مخالفت‌های شدید علما، بازرگانان و برخی از دولتمردان مواجه شد. در این بین حکم تحریم استعمال توتون و تنباکو از سوی مرجع بزرگ شیعیان میرزا حسن شیرازی، اعتراض عمومی بی‌نظیری علیه حکومت بوجود آورد که پیامدهای ناگوار واگذاری امتیاز دخانیات ایران به بیگانگان را از میان برد.
شاه نیز که پیش‌بینی می‌کرد قرارداد رژی بدون تردید موجب نارضایتی عمیق زمین‌داران و بازرگانان ایرانی خواهد شد از همان ابتدا با گنجاندن فصلی تهدیدآمیز در فرمان ۱۵ فصلی تنباکو و توتوت (منوپول) این گروه‌ها را تهدید به مواجهه سخت و اضطراب‌آلود در صورت تخطی از مفاد فرمان ملوکانه کرد: «کسانی که از شرایط حالیه تخطی نمایند گرفتار کیفر سخت خواهند شد و هر کس که معلوم شود بدون اجازه کمپانی توتون و سایر دخانیات فروخته است، مورد تنبیه سخت خواهد گردید و جریمه خواهد شد»
در همین فصل هشتم دقیقاً پس از آنکه شاه با لحنی تلخ و عتاب‌آلود علیه شهروندان ایران فرمان می‌دهد بلافاصله از وعده دولت برای حمایت از صاحبان امتیاز سخن می‌گوید: «دولت علیه ایران وعده می‌دهد که به صاحبان امتیازنامه در جمیع کارهای متعلقه به دخانیات کمک و تقویت فرماید.»
به غیر از این لحن توهین‌آلود و تهدیدآمیز، خلا نهادهای قانونی و واگذار کردن بررسی مشاجرات احتمالی میان «صاحب امتیاز» (بریتانیایی) و «زارع و زمین‌دار» (ایرانی) بر سر قیمت محصول به مفهوم غیرحقوقی و سنتی تحت عنوان «حکم» سنگی دیگر بر سر منافع طرف ایرانی در این قرارداد به حساب می‌آید. در فصل ششم قرارداد رژی شاه تاکید می‌کند: «در باب قیمت آنها (محصول توتون و تنباکو) باید مابین صاحبان امتیازنامه و زارع موافقت و رضای طرفین ملحوظ شود.» تا اینجای کار منصفانه است اما شاه ادامه می‌دهد: «در ظهور اختلاف در قیمت، از طرفین یک نفر حکم انتخاب گردیده، هر قیمتی که آن حکم معین نماید باید طرفین، آن قیمت را قبول کنند.» پرسش حقوقی شخصی که در این فصل و دیگر فصول قرارداد بی‌پاسخ می‌ماند این است که اولاً اگر طرفین نتوانستند نهایتاً بر سر تعیین حکم به توافق برسند تکلیف چه خواهد بود و دوم اینکه چگونه می‌توان حکمی یافت که بتواند در برابر یک زمین‌دار ایرانی با ثروت مشخص و یک ابرکمپانی بریتانیایی با ثروت نامتناهی استقلال رأی خود را تماماً حفظ کند و اسیر وسوسه‌های مالی طرف غربی نشود، آن هم در چه مملکتی؟ در سرزمینی که شاه (حاکم مطلق) و صدراعظم آن هر دو رشوه‌بگیران چیره‌دستی بودند، چه رسد به حکم‌های خرد.
اما با وجود تهدیدات و تطمیعات انجام گرفته از طرف شاه و درباریان، که مطلب فوق اشاره کوتاه به این تهدیدات بود، خللی در عزم و اراده مردم در قیام علیه استعمار و استثمار بوجود نیاورد.
گرچه این نهضت محدود بود اما با توجه به زمان و نوع اقداماتی که انجام گرفت آثار بسیار به دنبال داشت و بی شک ماجرای صدور فتوای تحریم تنباکو سر آغاز تحولات اساسی بعدی نیز گردید، حتی مقدمه‌ای بر انقلاب مشروطه شد. به مردم جرات داد تا در برابر استبداد بایستند و نظر قاطع خود را ابراز دارند. آزمایشی بود از نیروی نهفته مردم و هشداری بود به همه آنهایی که به استقلال می‌اندیشیدند و از وضع اسفبار روز متاثر بودند اما ابزار کار را نداشتند. مذهب در این نهضت، قدرت خود را در همبستگی ملت به وضع آشکاری نشان داد و علما و مجاهدین اسلامی پیشوایی نهضت را عهده‌دار شدند.
این جنبش که از بطن جامعه ی روحانیت شروع شد و دامنه اش به تمامی بلاد ایران رسید، از چنان عمق و گستردگی برخوردار بوده است که به قول اکثر مورخین، نخستین جنبش مردم ایران در تحولات سیاسی معاصر به حساب می آید. جنبش تنباکو یکی از اصیل ترین جنبش های سیاسی – مذهبی قرن اخیر تاریخ ایران است. اهمیت این جنبش در این است که سرآغاز حرکت نوینی در ایران گردید و مقدمه ای بر انقلاب مشروطه گردید. از سوی دیگر این جنبش اصیل اسلامی با رهبری روحانیت مبارز، و تبعیت همه جانبه مردم، توانست هیمنه سلسله قاجار را در هم شکند. یکی دیگر از کارکردهای این جنبش هشداری بود برای حفاظت و پاسداری از استقلال ایران اسلامی در برابر غارتگری و دست اندازی بیگانگان.
مردم آذربایجان نیز در این نهضت مانند همه مقاطع تاریخی کشور پیشگام بودند. بعد از انعقاد قرارداد انحصار تنباکو توسط ناصرالدین شاه و فتوای تاریخی میرزای شیرازی، علمای آذربایجان نیز با اتکاء به آگاهی سیاسی مردم علم مخالفت با این قرارداد ننگین برافراشتند. در این مقاله به دو سند نگاهی خواهیم داشت. اول پاسخ میرزای شیرازی به نامه علمای تبریز در خصوص تحریم استعمال دخانیات که نشان از پیشگامی علمای تبریز در این جنبش بوده و دیگری اعلان اداره انحصار دخانیات، که بعد از گسترش اعتراضات مردم تبریز منتشر و در آن به مزیتهای این قرارداد اشاره شده است. اما با اینحال مردم تبریز با هوشیاری کامل و با اعتراضات گسترده تر نقشه حاکمان قاجار را نقش بر آب کردند.
محمدرضا انزابی
